Α.  Φυτικοί Παράγοντες : σε αυτούς περιλαμβάνονται τα βακτήρια και οι μύκητες.

α.  Βακτήρια

·      Η επίδρασή τους στο ξύλο είναι μικρότερη συγκριτικά με άλλους παράγοντες αλλοίωσης (π.χ. σηπτικοί μύκητες)

·      Η δράση τους συνίσταται κυρίως στην καταστροφή των κυτταρικών μεμβρανών και κατανάλωση του «φαγώσιμου» περιεχομένου τους

·      Αποτέλεσμα της προσβολής είναι η πολύ μεγάλη αύξηση της διαπερατότητας του ξύλου και η ελάττωση της μηχανικής του αντοχής (σε κρούση, θλίψη, κάμψη). Παρατηρούνται ακόμη χρωματικές αλλοιώσεις κλπ

·      Ειδική περίπτωση αλλοίωσης από βακτήρια αποτελεί το καλούμενο «υγρό εγκάρδιο» (ειδικώς για την λεύκη ονομάζεται «καστανό» ή «μαύρο εγκάρδιο»). Πρόκειται για μια οπτικά ακανόνιστη διαμόρφωση του εγκαρδίου ξύλου και εντύπωση αυξημένης υγρασίας. Προσβάλλει ζωντανά ακόμη ξύλα, χωρίς επίδραση στις μηχανικές ιδιότητες. Σχετίζεται όμως με άλλα προβλήματα όπως αποκόλληση δακτυλίων, ραγάδες και κατάρρευση ή κυψελίδωση κατά την ξήρανση κλπ

·      Προσβολή από βακτήρια παρατηρείται κυρίως σε ξύλα που έχουν μείνει επί μακρόν σε επαφή με γλυκό ή αλμυρό νερό, ή και μέσα στο έδαφος καθώς έχουν την ικανότητα να αναπτύσσονται και με λίγο οξυγόνο ή είναι αναερόβια

·      Τα βακτήρια μπορεί να συμβάλουν στην αποσύνθεση του ξύλου μετά από μυκητική προσβολή, η να ευνοήσουν την προσβολή από μύκητες

β.   Μύκητες (χρωστικοί και σηπτικοί) - Γενικά

·      Για να τραφούν και να αναπτυχθούν πρέπει να συνδυάζονται οι παρακάτω κατάλληλες συνθήκες Εάν δεν ισχύει μία από αυτές τότε δεν μπορούν να αναπτυχθούν μύκητες:

o     θερμοκρασία, 10 ⁰C-35⁰C

o     ποσοστό υγρασίας συνήθως >25% αλλά πάντως >20%

o     θρεπτικές ουσίες του ξύλου

o     αέρας (παρουσία Ο₂)

o     Ph

·    Από  τα περίπου 5000 είδη μυκήτων που υπάρχουν στην φύση μερικές εκατοντάδες τρέφονται (μεταξύ άλλων και) με ξύλο. Οι μύκητες δεν μπορούν να αναπτυχθούν σε ξύλα με ποσοστό περιεχομένης υγρασίας μικρότερο του ~20 %, όπως επίσης δεν μπορούν να προσβάλουν το εντελώς υγρό ξύλο, καθώς για την ανάπτυξη τους απαιτείται παρουσία αέρα. (π.χ. πάσσαλοι πλήρως καλυμμένοι με νερό). Οι μύκητες αδρανοποιούνται σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες χωρίς όμως να εξοντώνονται (και άρα επαναδραστηριοποιούνται με τυχούσα επαναθέρμανση), εξοντώνονται όμως σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες.

·    Για την εξόντωση των μυκήτων (και των ξυλοφάγων εντόμων) η δομική ξυλεία υφίσταται θερμική επεξεργασία σε ειδικούς κλιβάνους (φούρνισμα). Επισημαίνεται ότι το φούρνισμα των ξύλων δεν καλύπτει μελλοντική προσβολή η οποία μπορεί να αναπτυχθεί εάν ξαναδημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης της. Περαιτέρω προστασία του ξύλου μπορεί να επιτευχθεί με κατάλληλο εμποτισμό σε κλιβάνους, ή απλώς επάλειψη με μυκητοκτόνες ουσίες.  

Χρωστικοί μύκητες

o     προσβάλλουν συνήθως τα κωνοφόρα

o     δεν αλλοιώνονται οι μηχανικές ιδιότητες του ξύλου παρά μόνο η εμφάνιση του

o     προκαλούν  αλλαγή της απόχρωσης του ξύλου (κυάνωση)

o     ξηρό ξύλο μπορεί να προσβληθεί, εφόσον ξαναϋγρανθεί

o     η χρώση δεν απομακρύνεται με επιφανειακή κατεργασία

o     μεταβάλλεται η διαπερατότητά του ξύλου από συντηρητικά ή   
 νερό

o    η βαφή δεν επηρεάζεται, όταν το ξύλο είναι ξηρό, αλλά η 
 επανύγρανση εξ αιτίας της μπορεί να προκαλέσει επιφανειακή 

      αλλοίωση του χρώματος 

Σηπτικοί μύκητες

o   προκαλούν σήψη (αποσύνθεση του ξυλώδους ιστού) στο δέντρο, στην ξυλεία και στις ξύλινες κατασκευές   (Εικόνα 3)

o   αλλοιώνεται το χρώμα, η δομή, η χημική σύσταση και οι μηχανικές ιδιότητες του υλικού, ενώ σε προχωρημένα στάδια το ξύλο γίνεται τελείως ακατάλληλο για οποιαδήποτε χρήση

o   κανένα ξύλο δεν είναι απρόσβλητο, αν και η αντοχή σε μυκητική προσβολή διαφέρει ανάλογα με το είδος. Συνήθως προσβάλλεται το σομφό ξύλο

o   ανάλογα με την εμφάνιση του σαπισμένου ξύλου διακρίνονται σε καστανές και λευκές σήψεις

o   ξύλο που έχει προσβληθεί από καστανή σήψη μεταβάλλεται σε καστανή ραγαδωμένη μάζα (όπως το ξυλοκάρβουνο), που σπάζει εύκολα ή γίνεται σκόνη με μικρή πίεση

o   ξύλο που έχει προσβληθεί από λευκή σήψη έχει σπογγώδη ή ινώδη εμφάνιση, με λευκά θυλάκια ή ραβδώσεις που διαχωρίζονται από περιοχές που το ξύλο έχει προσβληθεί λίγο ή καθόλου

o   η σήψη σταματά, όταν περιοριστεί έστω και ένας από τους απαραίτητους παράγοντες ανάπτυξης της, αλλά οι μύκητες επαναδραστηριοποιούνται, αν δημιουργηθούν και πάλι οι κατάλληλες συνθήκες

o   η σήψη εμφανίζεται σε περιοχές συγκέντρωσης και εγκλωβισμού της υγρασίας (εδράσεις δοκών στην τοιχοποιία, εδράσεις υποστυλωμάτων, περιοχές όπου σκασίματα ή οπές κοχλιών επιτρέπουν την διείσδυση της υγρασίας στο εσωτερικό της μάζας των ξύλων

Προληπτική προστασία:

·      αποθήκευση και χρήση σε ξηρά και καλά αεριζόμενα σημεία στα  
  οποία δεν εγκλωβίζεται η υγρασία

·      χρήση εμποτισμένου σε κλιβάνους ξύλου. Αποτελεί την ισχυρότερη 
  προστασία.

·     επάλειψη με ουσίες που εμποδίζουν την ανάπτυξη των μυκήτων

Επέμβαση σε ξύλινες κατασκευές:

·     η περιοχή που έχει προσβληθεί πρέπει να καθαριστεί καλά και οι 
 σκόνες, τα σκουπίδια ή τα πριονίδια να απομακρυνθούν και να καούν

·     ψεκασμός ή επάλειψη με μυκητοκτόνες ουσίες

·     ανεξάρτητα από το αν η προσβολή είναι ενεργή απαιτείται αφαίρεση 
 και καύση του προσβεβλημένου ξύλου και τμήματος του υγιούς 
 ξύλου  τουλάχιστον 30εκ. εκατέρωθεν του σαπισμένου.

·     προστασία του υπόλοιπου ξύλου με μυκητοκτόνες ουσίες

·     απομάκρυνση κάθε πηγής μόνιμης ή πρόσκαιρης ύγρανσης του 
 ξύλου

Τα ξυλοφάγα έντομα

Οι ζωικοί παράγοντες που προσβάλλουν το ξύλο χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: τα κολεόπτερα και υμενόπτερα έντομα, τα ισόπτερα (τερμίτες) και τους θαλασσίους σκώληκες.

α. Κολεόπτερα και υμενόπτερα έντομα. (Τα κολεόπτερα έντομα έχουν δύο σκληρά εξωτερικά φτερά που καλύπτουν τα πραγματικά φτερά, ενώ τα υμενόπτερα διαθέτουν δύο ζεύγη φτερών εκ των οποίων τα πίσω είναι μικρότερα σε μέγεθος από τα εμπρός) Τα έντομα αυτά ακολουθούν τον βιολογικό κύκλο: αυγό, προνύμφη, νύμφη, πλήρες έντομο. Αποθέτουν τα αυγά τους εντός του ξύλου για να εκκολαφθούν. Η φθορά στο ξύλο προκαλείται από τις προνύμφες οι οποίες αφού γεννηθούν τρέφονται με το ξύλο, δημιουργώντας στοές εντός του ξύλινου μέλους  (εικόνα 4) ενώ σε προχωρημένα στάδια φθοράς είναι δυνατόν να το καταφάγουν εντελώς. Επιβιώνουν ακόμη και σε πολύ χαμηλά ποσοστά περιεχομένης υγρασίας ξύλου. Οι σχετικώς αυξημένες θερμοκρασίες ευνοούν την επιτάχυνση των βιολογικών κύκλων και κατά συνεπεία της φθοράς.

Στην κατηγορία των κολεοπτέρων εντόμων ανήκουν ο υλότρυπος (Hylotrupes bajulus), τα ανόβια (Anobium punctatum) και ο λύκτος (Luctus de brunnens) που είναι και οι κύριοι αντιπρόσωποι του είδους σε ότι αφορά την προσβολή του ξύλου, όπως και πολλά δευτερεύοντα (π.χ. hesperophanes που προσβάλλει κυρίως το εγκάρδιο ξύλο και xestorbium rufovillosum που προσβάλλει κυρίως ήδη προσβεβλημένα από μύκητες ξύλα κ.ά.).

β. Τα ισόπτερα (τερμίτες) είναι έντομα που –όπως είναι κοινώς γνωστό- ζουν εντός του εδάφους σε οργανωμένες κοινωνίες αντίστοιχες με αυτές των μελισσών με «βασιλιά», και «βασίλισσα» που αναλαμβάνουν την αναπαραγωγή του είδους και στείρους «εργάτες» και «στρατιώτες». Δημιουργία νέων αποικιών συμβαίνει από ειδικά μέλη της ομάδος, τις «νύμφες» που είναι επίσης αναπαραγωγικά. Οι τερμίτες τρέφονται (μεταξύ άλλων) με ξύλο και γενικώς υλικά που περιέχουν κυτταρίνη. Η βασικές τους διαφορές με τα κολεόπτερα και τα υμενόπτερα είναι ότι: 1) το ξύλο δεν προσβάλλεται αποκλειστικά όσο το έντομο βρίσκεται σε συγκεκριμένη βιολογική φάση, αλλά γενικώς από τους «εργάτες» και «στρατιώτες» όπως και από τις «νύμφες», 2) δεν δημιουργούν στοές  εντός του ξύλου αλλά το κατατρώγουν εντελώς με εξαίρεση ένα λεπτό εξωτερικό περίβλημα  (εικόνα 5) και 3) ότι αποφεύγουν το φως και για τον λόγο αυτό οι στοές δεν είναι ορατές στην επιφάνεια των μελών. Κύρια είδη τερμιτών που απαντώνται στην Ευρώπη είναι τα Recticulitermes lucifufus και Recticulitermes santonesis.

γ. Οι θαλάσσιοι σκώληκες (ασπόνδυλοι) είναι οργανισμοί που ζουν στο αλμυρό νερό. Προσβάλλουν αποκλειστικά ξύλα που βρίσκονται σε άμεση επαφή με θαλάσσιο νερό (πασσάλους προβλητών, σκάφη κλπ). Τρέφονται με το ξύλο δημιουργώντας εντός του εκτεταμμένες κοιλότητες και οπές που μπορούν αν προκαλέσουν σοβαρή ζημιά, όπως επίσης αποθέτουν τα αυγά τους εντός αυτού. Σε νερά που οι θαλάσσιοι σκώληκες αφθονούν είναι απαραίτητη η προληπτική προστασία όλων των ειδών ξυλείας των ευκράτων κλιμάτων (π.χ. εμποτισμός με πισσέλαιο με πίεση) μιάς και η φυσική τους ανθεκτικότητα δεν είναι επαρκής. Ορισμένα τοπικά είδη δείχνουν καλύτερη συμπεριφορά.  Κύρια είδη είναι τα Limnorias spp και Teredo spp.

Τα ξυλοφάγα έντομα:

·    τα περισσότερα είδη προτιμούν το σομφό ξύλο και ιδιαίτερα το ήδη προσβεβλημένο από μύκητες ξύλο

·    είναι φορείς σηπτικών μυκήτων, συνυπάρχουν συχνά

Προληπτική προστασία:

·    άτμιση ή φούρνισμα

·    επεξεργασία με συντηρητικά  (εμποτισμοί, επαλείψεις κλπ)

Επέμβαση σε υπάρχουσες ξύλινες κατασκευές:

·     από τα έντομα δεν βλάπτεται ολόκληρη η μάζα του ξύλου, αλλά απομειώνεται η διατομή των στοιχείων εξ αιτίας των στοών. Κατά συνέπεια η καταστροφή των ξύλων από τα έντομα είναι λιγότερο επικίνδυνη από τους μύκητες, γιατί η βλαμμένη περιοχή έχει μειωμένη αντοχή τόσο όσο αντιστοιχεί στην απώλεια του ξύλου στην περιοχή των στοών και των οπών. Γι’ αυτό σε αντίθεση με τους σηπτικούς μύκητες δεν απαιτείται απαραίτητα απομάκρυνση των προσβεβλημένων περιοχών

·    επάλειψη με συντηρητικά

·    χρήση καπνογόνων σε φέρουσες κατασκευές με εκτεταμένη προσβολή

·    χρήση ενέσιμων συντηρητικών σε μικρές κατασκευές (π.χ. έπιπλα)

·    χρήση θερμού ατμού

·    χρήση υψίσυχνων ηλεκτρικών ρευμάτων, σε συνδυασμό με ψεκασμό, επάλειψη ή εφαρμογή ενέσεων

Παρατηρήσεις:

·    η πρόσφατη προσβολή αναγνωρίζεται από το χρώμα του ξύλου στις οπές εξόδου των εντόμων που είναι ανοιχτόχρωμο

·    ενδείξεις προσβολής είναι η σκόνη που πέφτει από τα προσβαλλόμενα στοιχεία ή/και ο χαρακτηριστικός θόρυβος, καθώς τα έντομα τρώγουν το ξύλο

·    η προσβολή, ακόμη και σε προχωρημένα στάδια, συχνά δεν είναι ορατή γιατί μετατρέπουν σε σκόνη τμήμα  του εσωτερικού των ξύλων 

·    τα έντομα, σε αντίθεση με τους μύκητες, προσβάλλουν ακόμη και το σχετικά ξηρό ξύλο

·    η χημική επεξεργασία του ξύλου το καθιστά ακατάλληλη τροφή γι’ αυτό και θεωρείται ικανοποιητική προστασία έναντι όλων των ειδών βιολογικής προσβολής

·    για το ποια είδη ζωικών οργανισμών (κυρίως έντομα) αναμένεται να προσβάλουν το ξύλο, λαμβάνονται σοβαρώς υπ’ όψιν οι προϋπάρξασες προσβολές στην περιοχή κατασκευής του δομήματος