«ΗΠΙΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ»

Σύνοψη των εργασιών του 2^ου Εθνικού Συνεδρίου

Το ΥΠ.ΠΟ - ΕΝΜ/ΚΜ και το ΤΕΕ/ΤΚΜ συν-διοργάνωσαν το 2^ο Εθνικό συνέδριο με τίτλο: «Ήπιες επεμβάσεις για την προστασία των ιστορικών κατασκευών», το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 14, 15 και 16 Οκτωβρίου στη Θεσσαλονίκη, στον κινηματογράφο «Ολύμπιον».

Το έντονο ενδιαφέρον και η συμμετοχή των συναδέλφων από την πόλη μας αλλά και από όλη την Ελλάδα σε αυτό ήταν μεγάλη, και ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Το γεγονός αυτό αφΆ ενός δικαιώνει την προσπάθεια των διοργανωτών και αφΆ ετέρου δηλώνει την έντονη ανάγκη για ενημέρωση και συζήτηση πάνω σε θέματα που αφορούν στη διατήρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου ήταν στη διάθεση των συνέδρων οι δύο τόμοι των πρακτικών με τις εισηγήσεις.

            Συνολικά στο συνέδριο παρουσιάστηκαν 48 εισηγήσεις, οι οποίες κάλυψαν σφαιρικά όλες τις θεματικές περιοχές που είχαν ορίσει οι διοργανωτές.

Τις εργασίες του συνεδρίου άνοιξαν οι χαιρετισμοί του εκπροσώπου του Υπουργού Μακεδονίας Θράκης Διευθυντού της Διεύθυνσης πολιτισμού, Τμήμα Πολιτιστικής κληρονομιάς, κου Παρθενόπουλου, του Γενικού Διιευθυντη της γεν. Δ/νσης Αναστήλωσης Μουσείων και Τεχνικών Έργων του Υπουργείου Πολιτισμού και μέλους της Τιμητικής Επιτροπής του συνεδρίου κου Βασιλείου Χανδακά, του προέδρου του ΤΕΕ/ΤΚΜ κου Σάκη Τζακόπουλου και της προϊσταμένης της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Κεντρικής Μακεδονίας του ΥΠΠΟ κας Ευαγγελίας Καμπούρη.

Ακολούθησαν δύο κύριες εισηγήσεις εισαγωγικές στον προβληματισμό του συνεδρίου, της κυρίας Ευαγγελίας Καμπούρη, προϊστάμενης της ΕΝΜ/ΚΜ και του κυρίου Θεοδόσιου Τάσιου, ομότιμου καθηγητή ΕΜΠ, προέδρου της  Επιστημονικής Επιτροπής του συνεδρίου.

Η κα Ευαγγελία Καμπούρη στην εισήγησή της με θέμα «Από τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση των ελληνικών πόλεων στην προστασία των νεωτέρων μνημείων του Βορειοελλαδικού χώρου» περιέγραψε τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν μετά τον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο και τις βαθιές τομές που προκλήθηκαν στο ελληνικό αρχιτεκτονικό τοπίο, από τότε έως σήμερα. Η αναγνώριση της σημασίας του ιστορικού αρχιτεκτονικού αποθέματος στην Ελλάδα άρχισε με μεγάλη καθυστέρηση.

Στη σημερινή κατάσταση, η προστασία των νεωτέρων μνημείων και ιστορικών οικιστικών συνόλων συμβαδίζει, σχεδόν πάντα, με την άμεση οικονομική ανταποδοτικότητα του εγχειρήματος. Το ζητούμενο επομένως είναι ο επαναπροσδιορισμός των αξιών από την ίδια την κοινωνία, δια μέσου της παιδείας, της καλλιέργειας και της ανάληψης ευθύνης σε όλα τα επίπεδα, προκειμένου η βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων να είναι σε θέση να εντάξει στους κόλπους της τις ήπιες επεμβάσεις στα νεώτερα μνημεία και στο περιβάλλον τους.

Ο κος Θεοδόσιος Τάσιος στην εισήγησή του με θέμα: «Αξιολογικές επιλογές κατά τη δομητική αποκατάσταση μνημείων» τονίζει την εκ φύσεως διακλαδικότητα της οποιασδήποτε επέμβασης στα μνημεία και αναφέρεται στους αξιολογικούς προβληματισμούς, οι οποίοι θα πρέπει να ειδωθούν μέσα από το ευρύ και δύσκολο πλέγμα όλων των επιμέρους επιστημών και τεχνολογιών που διαπλέκονται στις εν λόγω επεμβάσεις, καθώς και μέσα από το πρίσμα των εκάστοτε κοινωνικών αξιών.

Στην ανακοίνωση επισημάνθηκε η αντιφατικότητα μεταξύ των πολιτιστικών αξιών με την αξία της διασφάλισης της ζωής των ανθρώπων (αναφερόμενος στα εν χρήσει μνημεία). Τονίστηκε ότι απαιτείται μια πιο φιλοσοφική θεώρηση της λεγόμενης αξίας της «αυθεντικότητας» του μνημείου καθώς ο όρος αυτός είναι αρκετά ρευστός και πολλές φορές οδηγεί σε σύγχυση και αντΆ αυτού προτάθηκε ο όρος «γνησιότητα». Η ανακοίνωση είχε ως στόχο να συμβάλλει σε μια καθαρότερη προσέγγιση των πρακτικών λύσεων που αναζητούνται κάθε φορά για τις δομητικές αποκαταστάσεις των μνημείων

Στην πρώτη θεματική ενότητα με θέμα «Νομικές, κοινωνικές, επιστημολογικές, ιδεολογικές και εκπαιδευτικές παράμετροι», παρουσιάστηκαν έξι εισηγήσεις.

Μέσα από τις εισηγήσεις αυτές διαφάνηκε η έλλειψη συμπαγούς θεσμικού πλαισίου καθώς και η εμπλοκή αρμοδιοτήτων των εμπλεκομένων Υπηρεσιών ελέγχου. Επίσης διαφάνηκε η προοπτική της ανάδειξης των ΟΤΑ, ως επιστημονικού συμβούλου του δημότη σε θέματα διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στην ενότητα αυτή αναπτύχθηκε ένας ευρύς προβληματισμός και κριτική σχετικά με εφαρμοσμένες επεμβάσεις ανακατασκευών σε αρχαία μνημεία στη χώρα μας. Συζητήθηκαν επίσης οι δυνατότητες και οι προοπτικές μεταπτυχιακής εκπαίδευσης για την εξειδίκευση των μηχανικών στο ζήτημα της αποκατάστασης των μνημείων, και υπογραμμίστηκε η αναγκαιότητα της διεπιστημονικής εκπαίδευσης.

Στη δεύτερη θεματική ενότητα με θέμα: «α). Ιστορικά σύνολα και τόποι και β). Αρχαιολογικοί χώροι», παρουσιάστηκαν οκτώ εισηγήσεις.

Μέσα από τις εισηγήσεις της α) υπο-ενότητας έγινε εκτενής αναφορά στο θεσμικό πλαίσιο για την προστασία των ιστορικών πόλεων. Για πρώτη φορά έγινε αναφορά στη μεθοδολογία ανάλυσης για την αποκατάσταση των ιστορικών κήπων, αν και τα παραδείγματα που παρουσιάστηκαν αφορούσαν στον Ευρωπαϊκό χώρο. Παρουσιάστηκαν παραδείγματα ανάπλασης ιστορικών πόλεων στα οποία διαφάνηκε ότι παρά το καθεστώς προστασίας και ελέγχου, αντιμετωπίζονται προβλήματα λόγω έλλειψης ειδικών πολεοδομικών διαταγμάτων και τονίστηκε η ανάγκη συνεργασίας και συντονισμού των συναρμόδιων φορέων. Τονίστηκε επίσης ότι για την εφαρμογή οποιουδήποτε προγράμματος αναβάθμισης και προστασίας των ιστορικών συνόλων απαιτείται ευρεία κοινωνική συναίνεση και αποδοχή από τους κατοίκους. Αναδείχθηκε επίσης η ανάγκη προστασίας και συνόλων ελάσσονος αρχιτεκτονικής.

Μέσα από τις εισηγήσεις της β) υπο-ενότητας ο προβληματισμός επικεντρώθηκε στις νέες κατασκευές κυρίως για την προστασία των αρχαιοτήτων, έγινε κριτική αποτίμηση αυτών και αναδείχθηκαν τα προβλήματα επικοινωνίας που πολλές φορές προκύπτουν ανάμεσα στους φορείς ελέγχου και στους μελετητές. Παρουσιάστηκε επίσης ένα πολύ σημαντικό παράδειγμα αναστήλωσης και συζητήθηκαν τα ιδιαιτέρως δύσκολα ζητήματα που αφορούν στις αρχιτεκτονικές και στατικές αποκαταστάσεις των αρχαίων μνημείων.

Στην τρίτη ενότητα με τον γενικό τίτλο: «ιστορικά δομικά συστήματα · ανάλυση και τεκμηρίωση» παρουσιάστηκαν δέκα εισηγήσεις.

Μέσα από τις εισηγήσεις τις ενότητας αυτής τονίστηκε με μεγάλη έμφαση η αναγκαιότητα της ιστορικής, αρχιτεκτονικής και δομοστατικής ανάλυσης και τεκμηρίωσης πριν τη διατύπωση οποιασδήποτε πρότασης αποκατάστασης. Η έρευνα αυτή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση των ιδιαίτερων αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών, τυπολογικών, μορφολογικών καθώς και των ιδιαίτερων δομικών συστημάτων των ιστορικών κατασκευών. Επίσης διαφάνηκε με σαφήνεια η ανάγκη της διεπιστημονικής συνεργασίας, ανάμεσα σε διάφορες ειδικότητες κυρίως των αρχιτεκτόνων και των πολιτικών μηχανικών, αλλά και αρχαιολόγων, συντηρητών, χημικών, τοπογράφων, η/μ μηχανικών κλπ ως εχέγγυο για την πληρέστερη ανάλυση και τεκμηρίωση των ιστορικών κατασκευών και κατΆ επέκταση των ήπιων επεμβάσεων σ΄ αυτά. Συνεργασία η οποία δεν θα πρέπει να βασίζεται σε παράλληλες έρευνες αλλά να μετουσιώνεται σε ενεργή από κοινού προσπάθεια. Εντυπωσιακά ήταν τα αποτελέσματα της εφαρμογής της διεπιστημονικής συνεργασίας σε μεταπτυχιακές εργασίες οι οποίες παρουσιάστηκαν με ανακοινώσεις στην ενότητα αυτή.

Στην τέταρτη ενότητα με το γενικό τίτλο: «α). παθολογία, β). δομικά υλικά και γ). λειτουργία», παρουσιάστηκαν έξι ανακοινώσεις.

Μέσα από τις εισηγήσεις της ενότητας αυτής παρουσιάστηκαν παραδείγματα επεμβάσεων συντήρησης με συμβατά υλικά μέσα από τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας για τη δημιουργία ψηφιακών αρχείων. Παρουσιάστηκαν επίσης τα προβλήματα παθολογίας κατασκευών και υλικών όπως η παθολογία των παλαιών κατασκευών από οπλισμένο σκυρόδεμα και η αποτίμηση της διάρκειας ζωής τους, καθώς και η μηχανική και φυσικοχημική συμπεριφορά των ενεμάτων υδραυλικής ασβέστου υπό την επίδραση υγρασίας, τα οποία χρησιμοποιούνται στην αποκατάσταση - ενίσχυση των ιστορικών κατασκευών.

Στην ενότητα αυτή παρουσιάστηκαν επίσης, για πρώτη φορά, πολύ σημαντικά ζητήματα τα οποία συνοδεύουν τη λειτουργία των ιστορικών κατασκευών, όπως η ακουστική άνεση κατά τη σύγχρονη χρήση των αρχαίων θεάτρων και η αντιμετώπιση των προβλημάτων θορύβου που προκαλεί η προσθήκη ηλεκτομηχανολογικών εγκαταστάσεων κατά την επανάχρηση των ιστορικών κατασκευών.

Στην πέμπτη ενότητα με τον γενικό τίτλο «α). υπολογιστικές μέθοδοι, β). μελέτες αποκατάστασης Α΄», παρουσιάστηκαν τέσσερις εισηγήσεις.

Κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανακοινώσεων απετέλεσαν οι γενικότεροι προβληματισμοί που σχετίζονται με την στατική συμπεριφορά των ξύλινων δομικών υποσυστημάτων των ιστορικών κτιρίων καθώς και με την αποτίμηση της φέρουσας ικανότητάς τους. Τονίστηκε με έμφαση ότι στα ξύλινα δομικά συστήματα πρέπει να αποτυπώνονται με ακρίβεια και να αποτιμώνται όχι μόνο τα ξύλινα μέλη και οι διατομές τους αλλά και οι συνδέσεις τους. Επίσης αναγνωρίστηκε η ουσιαστική συμβολή της διαφραγματικής λειτουργίας των πατωμάτων και της στέγης στην αντισεισμική συμπεριφορά των κτιρίων σε όλες τις σχετικές με το θέμα αυτό ανακοινώσεις.

Στην έκτη ενότητα με τον γενικό τίτλο: «Μελέτες αποκατάστασης Β΄», παρουσιάστηκαν έξι ανακοινώσεις.

Μέσα από τις εισηγήσεις της ενότητας αυτής παρουσιάστηκαν παραδείγματα επεμβάσεων αποκατάστασης, τα οποία κάλυψαν σφαιρικά τα ζητήματα της αποκατάστασης διαφόρων τύπων ιστορικών κατασκευών. Οι μελέτες αυτές, ορισμένες από τις οποίες έχουν ήδη υλοποιηθεί, ακολούθησαν σε γενικές γραμμές την ίδια μεθοδολογική προσέγγιση όσον αφορά στην ανάλυση και τεκμηρίωση ποίκιλλαν όμως όσον αφορά στις επιλογές αποκατάστασης γεγονός, το οποίο επιβεβαιώνει εν πολλοίς ότι κάθε ιστορικό κτίριο αποτελεί μια μοναδική περίπτωση. Επίσης συζητήθηκε έντονα η επιλογή της ένταξης νέων συμβατών χρήσεων σε ιστορικές κατασκευές, και ως ένα βαθμό διαφάνηκε ότι τα κτίρια αποκαθίστανται για να αποδοθούν στις επόμενες γενεές, ενώ οι χρήσεις που φιλοξενούνται σε αυτά δεν έχουν μόνιμο χαρακτήρα. Για το λόγο αυτό συμβατές θα πρέπει να θεωρούνται οι χρήσεις εκείνες, οι οποίες δεν αλλοιώνουν τη δομή και το χαρακτήρα των ιστορικών κατασκευών εντασσόμενες σε αυτές.

Στην έβδομη ενότητα με το γενικό τίτλο: «Μελέτες αποκατάστασης Γ΄» παρουσιάστηκαν τέσσερις ανακοινώσεις.

Οι ανακοινώσεις, οι οποίες αφορούσαν ζητήματα πολιτικού μηχανικού, είχαν ως κύριο προβληματισμό τα ακόλουθα σημεία: Το σεισμό σχεδιασμού, το αναλυτικό προσομοίωμα της κατασκευής και της παθολογίας της, τον καταστατικό νόμο του υλικού κατασκευής και ιδίως οι ασυνέχειες, και η συμβατότητα των υλικών και των τεχνικών επέμβασης με τα αρχικά υλικά της κατασκευής και με τις αρχές της αποκατάστασης. Τονίστηκε επίσης η αναγκαιότητα αποτύπωσης της παθολογίας των υλικών και των κατασκευών, ώστε να μπορεί να γίνει σωστή διάγνωση των αιτιών της βλάβης, καθώς και η επιλογή αναστρέψιμων λύσεων. Παρουσιάστηκαν ενδιαφέρουσες τεχνικές αποκατάστασης της τοιχοποιίας με λεπτόρρευστα υδραυλικά ενέματα ώστε να αποφευχθεί η αποτοίχιση σημαντικών τοιχογραφιών καθώς και εντυπωσιακές τεχνικές μείωσης της σεισμικής απαίτησης των ιστορικών κατασκευών, με την παρεμβολή σεισμικών μονωτήρων.

Στην ειδική ενότητα «προσκεκλημένοι ομιλητές», παρουσιάστηκαν δύο κύριες εισηγήσεις των Ιταλών καθηγητών Andrea Bruno και Ario Ceccotti. Παρά το γεγονός της απουσίας των προσκεκλημένων ομιλητών, οι εισηγήσεις τους παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν ιδιαίτερα.

Στην εισήγηση του καθ. Ario Ceccotti με τίτλο: «Εκτίμηση και ανάλυση των παλιών ξύλινων κατασκευών». Στην εισήγηση παρουσιάστηκε μια μεθοδολογική προσέγγιση για την εκτίμηση και την ανάλυση των ξύλινων δομικών συστημάτων και τονίστηκε ότι εάν ευοδωθεί ο έλεγχος αυτός αρκεί για να θεωρηθεί ότι η κατασκευή είναι αρκετά ασφαλής. Αν όμως χρησιμοποιώντας σύγχρονους υπολογιστικούς κώδικες, χαρακτηριστικές αντοχές και κανονισμούς, η κατασκευή κατά την πρώτη προσέγγιση δεν ικανοποιήσει τους ελέγχους, τότε θα πρέπει να της δοθεί μια ακόμη ευκαιρία.

Στην εισήγηση του καθ. Andrea Bruno με τίτλο: «Σχεδιάζοντας πάνω σε υφιστάμενες κατασκευές», επιχειρήθηκε να διερευνηθούν ερωτήματα που αφορούν στο γιατί και για ποίον πρέπει να διατηρούμε τις ιστορικές κατασκευές, ποιες από αυτές αξίζει να διατηρηθούν και εάν υπάρχει η δυνατότητα προσδιορισμού των ορίων των επεμβάσεων σε αυτές.

Με την αξιωματική θέση ότι κάθε ιστορική κατασκευή είναι μοναδική, σχολιάστηκαν:

Η έννοια της αυθεντικότητας, η οποία μπορεί να οδηγήσει ορισμένες φορές σε λάθος επιλογές, καθώς ο όρος αυτός επιδέχεται πολλές ερμηνείες.

Η αναγκαιότητα της διεπιστημονικής συνεργασίας, ως ουσιαστικός τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων εμπλεκομένων ειδικοτήτων και όχι ως παράθεση εξειδικευμένων μελετών.

Ο ρόλος και η χρησιμότητα των διεθνών συμβάσεων και κανονισμών, οι οποίες θα πρέπει να θεωρηθούν ως υπόβαθρο για οποιαδήποτε επέμβαση και όχι ως αξίωμα. Θα πρέπει δηλαδή να προσαρμόζονται στη μοναδικότητα της κάθε περίπτωσης και όχι να εφαρμόζονται κατά γράμμα.

Το ζήτημα της διατήρησης ή μη των μεταγενέστερων φάσεων, οι οποίες θα πρέπει να εκληφθούν ως προστιθέμενες αυθεντικότητες, τις οποίες ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να τις θεωρήσει με συνθετικό τρόπο, ώστε να μην αλλοιώνεται ο χαρακτήρας του μνημείου.

Η αναστρεψιμότητα των επεμβάσεων, η οποία πρέπει να μας οδηγήσει στη συνείδηση ότι δεν θα είμαστε οι τελευταίοι που επεμβαίνουμε στο μνημείο.

Τέλος, ο καθηγητής Α Bruno καταλήγει ότι στόχος μας θα πρέπει να είναι η απόδοση των μνημείων στην κοινωνία, αφού απομακρύνουμε από αυτά όλες τις ασύμβατες κατασκευές που κατά καιρούς προστέθηκαν σ΄ αυτά. Η επανοικειοποίηση των ιστορικών τόπων και μνημείων σημαίνει την διατήρηση όλων των αυθεντικών αισθητικών, λειτουργικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών τους και την αναβίωση τους στη σύγχρονη ζωή. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η συνεχής εξέλιξη της κοινωνίας και η συνέχεια του πολιτισμού και παρά τους συνεχείς μετασχηματισμούς διατηρείται η αυθεντικότητα, η οποία αποτελεί και το σημαντικότερο στοιχείο των ιστορικών κατασκευών.

Το συνέδριο έκλεισε με την παρουσίαση των συνόψεων των επί μέρους θεματικών ενοτήτων και της συνολικής σύνοψης του συνεδρίου από τους  Ι. Δουδούμη, Ν. Καλογερά, Ε. Καμπούρη, Α. Μιλτιάδου, Μ. Νομικό, Κ. Παλυβού, Γ. Πενέλη, Θ. Τάσιο, Π. Τουλιάτο, Ν. Χατζητρύφωνα, Ε. Χατζητρύφωνος και την ενεργό συμμετοχή των συνέδρων.

Εκ μέρους της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου

Μαρία Δούση, Msc αρχιτέκτων,

μέλος της Μ.Ε Αρχιτεκτονικών θεμάτων